Van Hart Tot Hart
Somatic Experiencing
In toenemende mate komen er therapeuten in België die zich bezig houden met Somatic Experiencing (SE). Dr. Peter Levine de grondlegger van Somatic Experiencing leerde ons op een natuurlijke en neurobiologische manier mensen met een trauma te behandelen. Hij stelde dat het trauma in het zenuwstelsel zit en niet in de gebeurtenis/het verhaal. De manier waarop onze hersenen reageren op iets wat we ooit hebben meegemaakt is dan ook belangrijker dan het verhaal op zich. Het gaat dan ook om deze opgeslagen ervaringen in onze hersenen waarmee we ons in de therapie bezig houden.
Combineren we dit met de wetenschap dat er al vanaf de vierde week na de conceptie zintuigelijke ervaringen als tast, smaak, geur, geluid etc. worden opgeslagen, dan biedt dit een mooie ingang om daar te werken waar we met denken niet kunnen komen.
Van dit gegeven maken wij dankbaar gebruik. De Vier Cirkels richt zich met name op de vroegkinderlijke hechtingstrauma’s. Trauma’s, waar we als volwassenen soms niets of nog zeer weinig van weten (het verhaal), maar wel dagelijks met de fysieke of relationele gevolgen geconfronteerd worden. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de verlatingsangst. We hebben de hechtingsfiguur nodig en “eisen” dat die continu voor ons zorgt. Is die hechtingsfiguur wel aanwezig maar emotioneel niet beschikbaar, dan kan dat voor stress bij het kind zorgen en ervaren worden als een trauma. De reactie op dat trauma/stress wordt dan op specifieke en leeftijd gerelateerde plekken in het lichaam opgeslagen (“We geven het een plekje” zoals beschreven in Body Encyclopedia van Lisbeth Marcher en Sonja Fich). Op latere leeftijd kan dit tot chronische onbegrepen klachten leiden. Wij combineren hierbij de SE met Adult Attachment Therapy, waardoor we op een non-verbale, hands-on manier deze klachten aan kunnen pakken.
Hoe ontstaan trauma’s
Een trauma ontstaat wanneer een ervaring overweldigend is. Ons zenuwstelsel kan de ervaring dan niet meer verwerken. Onze hersenen zetten alles stil (freeze, de rode zone) en de niet verwerkte energie wordt opgeslagen in het lichaam. Buiten ons bewustzijn blijft het actief, waardoor het schade kan berokkenen aan ons lichaam en onze geest.
Zoals gezegd, richten wij ons op de gevolgen van die vroegkinderlijke trauma’s. Wij bekijken dat vanuit het standpunt van het zeer jonge kind. Mogelijke triggers van vroegkinderlijk trauma in de hechtingssfeer kunnen zijn:
- het vrij snel zwanger zijn en bevallen van de moeder na de geboorte van het kind
- adoptie
- het wegvallen van een ouder door scheiding of overlijden
- chronisch niet beschikbaar zijn, omdat de ouder teveel schermtijd neemt
- ziekte van de ouder
- het plaatsen van een kind in een crèche of bij een zorgmoeder
- veelvuldig ruzie tussen de ouders, waardoor er geen veiligheid is
- het niet emotioneel kunnen reguleren van het kind door de ouder
- …
Wat zijn trauma’s
Trauma’s zijn de reacties van ons brein op die situaties in ons leven waar het voor ons brein te snel, te plotseling of te overweldigend was om de prikkels te verwerken.
Een voorbeeld: het niet beschikbaar zijn van de hechtingsfiguur of een agressieve opvoeder is voor een klein kind een trauma, terwijl dezelfde situatie op oudere leeftijd niet tot een traumatische ervaring hoeft te leiden, omdat men als volwassene kan besluiten weg te gaan. Immers, je bent niet meer afhankelijk en kan keuzes maken.
Een ander voorbeeld: een auto-ongeval waarbij er ineens iets niet goed ging. Jouw brein heeft niet de tijd alle informatie vanuit jouw zintuigen te verwerken. Jouw gedachtes op dat moment, de bewegingen van je lijf, je gevoel in je lichaam, de ervaringen van jouw zintuigen etc., worden niet adequaat aan elkaar gekoppeld, waardoor je niet alles kan verwerken. De manier en mate waarin onze hersenen reageren is dus mede afhankelijk van onze ervaring en de mate waarin we “getraind” zijn. Deze ervaring en de reactie van jouw lichaam zit opgeslagen in ons Limbische systeem.
Kleurcodes
Hebben we het over trauma’s, dan kunnen we niet om de polyvagaaltheorie van Prof. Stephen Porges heen. Hij ontdekte dat de reacties van ons autonome zenuwstelsel opgedeeld kunnen worden in drie delen. Om het een en ander duidelijk te maken gebruik ik kleurcodes:
- het groene deel: Als je zenuwstelsel in deze staat zit, dan is er sociaal contact, je hebt een zen-gevoel, je ervaart jezelf, je voelt je veilig en rustig en er is genoeg fysieke en emotionele voeding. Eventuele problemen los je op door middel van communicatie. In die communicatie sta je in verbinding met de andere.
- het oranje deel: Je zintuigen ervaren een dreiging. Je bereid je voor om je te verdedigen. Naar jouw gevoel kan je deze dreiging nog aan en je gaat effectief in actie komen. Je lichaam bereidt zich voor om te vechten of te vluchten. Jouw ademhaling neemt toe, je gaat je stem gebruiken om de dreiging het hoofd te bieden, de bloedvaten in armen en benen gaan zich verwijden, je hartslag neemt toe en je spijsvertering wordt een beetje stil gelegd. Je lijf komt dus in beweging. Je wordt actief en als dat nodig is vlucht je. Is hierdoor het probleem opgelost, dan kom je weer meer tot rust en gaat jouw zenuwstelsel weer naar de groene zone terug. Lukt het vechten of vluchten niet, dan zal de interne spanning toenemen en ontstaat er chaos en paniek. Je gebruikt veel energie, maar je hebt nog de illusie dat je jouw doel zal bereiken.
- het rode deel: Soms lukt het niet om voor de situatie te vluchten. Ook kan de agressor te groot of te sterk zijn, waardoor ermee vechten ook niet werkt. In dat laatste geval kan je denken aan het kleine kind dat niet kan vechten of vluchten voor hetgeen de ouders wel of juist niet doen. Het kind ervaart de noden, de tekortkomingen of zelfs het gevaar (denk aan ruzie en agressie van de ouders t.o.v. elkaar), maar kan het niet veranderen. Is dit het geval, dan beschermt jouw zenuwstelsel jou tegen te groot energieverlies en beschadigingen van je organen en grijpt in door jou tot stilstand te brengen (Steven Porges: de achterste tak van de tiende hersenzenuw grijpt in). Je komt tot stilstand, je bevriest, je dissocieert, je bent het overzicht kwijt, je houdt je adem in, je bent stil en voelt je uitgeput, je valt flauw, je gaat in een toestand van schijndood. Je komt tot een “gespannen rust“. Je lijkt aan de buitenkant rustig, maar binnen in raast de energie van de reactie op de agressor door. Je zit in freeze. De oorspronkelijke prikkel is al lang weg, echter jouw systeem zit hierin vast. Dit zien we ook bij dieren, echter dieren lossen dit probleem op door te schudden om vervolgens te normaliseren. Wij mensen hebben echter een extra handicap. Wij denken. En juist dat denken en de erbij horende overtuigingen houden ons in deze traumatische houdgreep wat tot uiting komt in PTSS en de amygdala hijack. Dat is ook een mogelijke reden waarom we met praten lang niet altijd uit deze situatie geraken.
Soorten trauma’s: type 1 en type 2 trauma
Het is van belang te onderkennen welk soort trauma een cliënt heeft. De type trauma bepaalt namelijk de manier van therapie.
We kennen de type 1 trauma: dit is een eenmalige trauma oftewel shocktrauma. Dit kan bijvoorbeeld een ongeluk, een val, een ziekenhuisopname zijn. We maken het eenmaal mee en hebben er soms gedetailleerde herinneringen aan. Het probleem is dat ons brein het niet zo snel kan verwerken. De reacties na de type 1 trauma (PTSS: Post Traumatisch Stress Syndroom) zijn vaak uitgesprokener dan in de type 2. Exposure therapy, Cognitieve verwerkingstherapie en EMDR e.d. zijn hier dan ook zeer goed toe te passen.
Bij type 2 trauma is er sprake van langdurig en soms terugkerende traumatische ervaringen waarop de persoon een overlevingssysteem heeft geplakt. Dit kan op alle leeftijden leeftijd plaatsvinden. De traumatische ervaringen op de kinderleeftijd worden echter meestal over het hoofd gezien. We kijken dan met de volwassen bril op naar die kinder-ervaringen en niet vanuit het perspectief van het kleine kind. Toch zijn de volgende situaties voor een (klein) kind traumatiserend, omdat ze zelf geen keuze hebben. Deze kinderen zitten dus vaak op de overgang van oranje naar rode zone:
- emotioneel afwezige ouders (te denken valt ook aan ouders die veel achter schermen zitten)
- herhaald emotioneel en fysiek misbruik
- de hechtingspersonen vormden geen veilige haven of uitvalsbasis
- ziekenhuisopnames en pijnlijke ingrijpende ervaringen
- scheiding of overlijden van ouders op zeer jonge leeftijd
- het te snel na jouw geboorte een broertje of zusje krijgen (het kleine kind heeft niet door dat de verminderde aandacht niets met hem te maken heeft)
- het te vroeg naar een crèche gestuurd worden (zelfde als voorgaande punt)
- ruzie binnen het gezin en de familie
- etc.
In dergelijke situaties hebben we dat fysiek overleefd, echter ons brein staat nog in de overlevingsmodus (rode zone). De reacties op de type 2 trauma’s zijn vaak zeer diffuus en verweven in het gehele leven, waardoor het lastiger is deze te onderkennen. Toch vertelt ons lichaam veel. Als we namelijk in die rode zone zijn gekomen op zeer jonge kinderleeftijd, dan zien we een aantal typerende fysieke klachten terugkomen:
- astma op kinderleeftijd, die na de puberteit verdwenen is
- darmklachten die soms niet te verklaren zijn
- nek/schouderklachten die geen oorzaak hebben
- lage rugklachten die geen fysieke verklaring hebben
- klachten van de blaas
- stress zonder aanwijsbare oorzaak
In al die gevallen lijkt het, alsof de achterste tak van de tiende hersenzenuw (n. vagus) dichtgeklapt is.
Somatic Experiencing
Zoals aangegeven hoeft bij Somatic Experiencing het gehele verhaal niet doorleefd te worden. Dit is van belang, omdat juist herhaling in de zin van woorden tot hertraumatisaties kunnen leiden. Somatic Experiencing houdt zich dan ook bezig met de reacties van het lichaam op het trauma, tracht deze te veranderen door middel van onderhandeling met dat lichaam, opdat deze een positieve feedback geeft naar ons brein. Het brein leert dan dat de trauma achter de rug is en dat de vastzittende reacties gelost kunnen worden. Je kunt dus stellen dat Somatic Experiencing helpt het bevroren lichaam weer te ontdooien (van rode zone naar groene zone). Door dit stapje voor stapje en dus traag te doen in verbinding en door duidelijk, aanwezig en voorspelbaar te zijn, krijgt het lichaam en het brein de gelegenheid het trauma op te lossen.
Onveilige hechtingen zien als trauma
Omdat we als klein kind afhankelijk zijn van onze opvoeders, kunnen kleine missers van deze opvoeders door het kind al als traumatiserend worden ervaren. Een kind dat aandacht wil en dat niet krijgt, omdat de ouder regelmatig op een scherm bezig is, kan vanuit het oogpunt van het kind al leiden tot een traumatische ervaring. Komt dat regelmatig voor, dan kan dit leiden tot een type 2 trauma. Een trauma dat kan leiden tot een overlevingsmodus als verlatingsangst. Immers de ouder was wel aanwezig maar niet beschikbaar.
Doordat wij hechtingsstoornissen bij volwassenen zien als een overlevingsvorm uit de jonge kinderjaren die toen niet opgelost kon worden, passen we SE in combinatie met Adult Attachment Therapy toe bij de behandeling van verlatingsangst en bindingsangst. Om deze angsten met praten op te lossen is een haast onmogelijke opdracht. Immers, we hadden toen nog geen gesproken taal en dus geen verbale herinnering aan die zeer jonge jaren. Therapieën die dit soort trauma’s uit die jonge kinderjaren trachten te helen met woorden, duren dan ook jaren. De taal die wij spreken is de taal van ervaring, de taal van het lichaam, van het aanreiken van nieuwe ervaringen en informatie aan ons limbische systeem. We doen dit door de volwassene datgene te geven wat die in de jonge kinderjaren niet gehad heeft: Veiligheid, verbinding, aanraking en validatie. Met name de aanraking, die in enkele gevallen, op vraag van de client ook huid-huid contact kan inhouden, vereist een gevoel van veiligheid voor de client. Een veiligheid die we bereiken door afstemming. We zien dan ook dat de client over gaat naar authentiek gedrag, waarbij ze zelf het trauma overwinnen. We staan dan ook steeds versteld van de snelheid waarmee de mensen zich veilig gaan voelen, tot rust komen en waarbij er sprake is van heling.
Let wel: we hebben het hier dus niet over hechtingsstoornissen, wat een kinder-psychiatrische diagnose is.
